DRUKOWANY JAZZ – POLSKI PLAKAT JAZZOWY
12 kwietnia – 5 maja 2024
Polski plakat jazzowy rozbrzmiewa muzyką. Opowiada o jazzie, jego istocie, klimatach i stylach, skłania do refleksji o sensie i motywach świata dźwięków i sztuki. Pomaga skonkretyzować fenomen, złożoność, emocjonalność i estetykę muzyki jazzowej. Urzeka malarskimi, graficznymi i fotograficznymi kompozycjami, figuratywnymi i abstrakcyjnymi formami, zaskakuje różnorodną, żywą kolorystyką, zwraca uwagę graficznym znakiem, często odręczną, wyrazistą literą i autorską, przemyślaną typografią. Bywa oszczędny i rozbudowany. Anonsuje koncerty, festiwale i konkursy jazzowe, prezentuje muzyków, kompozytorów i zespoły, ujawnia sekrety i specyfikę muzycznych instrumentów.
W Polsce jazz pojawił się na początku lat 20. XX wieku. Nie był zbyt popularny; grano go w warszawskiej kawiarni „Ziemiańska”, teatrach rewiowych „Morskie Oko”, „Perskie Oko” i „Wesoły wieczór”, restauracjach „Adria” i „Oaza”, krakowskim Teatrze Starym i „Cyganerii”, łódzkiej „Romie”, poznańskim „Pawilonie Dansingowym”. Przedwojenne wydarzenia z jazzowego życia obwieszczały głównie afisze. Ducha i emocje jazzu atrakcyjnie przedstawili m.in. Tadeusz Makowski w ekscytującym obrazie „Jazz” (1929) i Tadeusz Gronowski w kilku plakatach reklamowych o występujących wówczas jazz bandach.
Po II wojnie światowej, w latach 1949-1955 jazz był postrzegany przez komunistyczną władzę za muzykę wywrotową, służącą wrogiej ideologii, reprezentanta kapitalistycznej kultury. Zabroniono organizowania koncertów muzyki jazzowej, publicznych występów muzykom grającym jazz, wykreślono go z programów Polskiego Radia. Jazz zszedł do „katakumb”: prywatnych mieszkań, garaży i piwnic. Jego sympatycy uznali tę spontaniczną muzykę, wyrażającą dążenia do wolności artystycznej, za symbol niezależności wobec totalitarnego ustroju. Rafał Olbiński, malarz i autor kilkuset plakatów, w latach 70. redaktor artystyczny magazynu „Jazz Forum” wspomina: „Jazz w komunistycznej Polsce dawał poczucie wolności, wyzwalał ciekawość świata, wzbudzał wrażliwość na otaczającą rzeczywistość. Żyliśmy bowiem w Polsce paradoksalnej i absurdalnej”. Odwilż polityczna w latach 1955-1956 umożliwiła odrodzenie życia jazzowego w kraju.
Autorem pierwszych znaczących plakatów jazzowych w dziejach sztuki polskiej jest Jerzy Skarżyński – malarz, scenograf teatralny i filmowy, ilustrator, twórca komiksów, znawca i fan jazzu. Jego plakaty upowszechniały I i II Festiwal Muzyki Jazzowej w Sopocie (1956, 1957). Wyróżniały się odważną, inspirowaną kubizmem formą. W projekcie pierwszego z nich artysta zastosował nakładające się na siebie, przenikające barwne płaszczyzny, które stworzyły nierealistyczną postać muzyka grającego na trąbce; przekonywująco połączył przesłania i interpretacje współczesnego malarstwa z nowoczesną muzyką. Plakat z 1957 roku został jeszcze silniej ukierunkowany ku formom abstrakcyjnym, z zastosowaniem pulsującej, kontrastowej kolorystyki.
W latach 60. i 70. ukazało się wiele znakomitych, efektownych obrazów jazzu i życia z nim związanego. Ich drukowane wizje projektowali artyści różnych generacji – od twórców polskiej szkoły plakatu: Henryka Tomaszewskiego, Jana Młodożeńca, Rosława Szaybo, Waldemara Świerzego po Wiktora Górkę, Huberta Hilschera, Macieja Urbańca, Bronisława Zelka, Jana Sawkę, Eugeniusza Geta Stankiewicza, Jacka Ćwikłę, Rafała Olbińskiego, Lecha Majewskiego, Piotra Kunce, Romana Kalarusa, Andrzeja Pągowskiego, Edwarda Lutczyna. Oblicza kolejnych dekad polskiego plakatu jazzowego tworzyły i tworzą druki zaprojektowane przez Piotra Młodożeńca, Eugeniusza Skorwidera, Jacka Staniszewskiego, Tomasza Bogusławskiego, Sylwestra Kubicy, Maxa Skorwidera, Marty Kubiak, Klaudii Kost, Pauliny Magier, Grzegorza Myćki, Krzysztofa Seyfrieda, Dawida Ryskiego.
Wydarzeniem w świecie muzycznym i graficznym stała się seria plakatów Waldemara Świerzego „Wielcy Ludzie Jazzu / Jazz Greats” z portretami legendarnych muzyków i kompozytorów jazzowych i rockowych. Zainaugurował ją w 1974 roku wizerunek znakomitego trębacza Kinga Olivera. Wśród portretowanych byli: Louis Armstrong, Count Basie, Ray Charles, John Coltrane, Miles Davis, Urszula Dudziak, Duke Ellington, Ella Fitzgerald, Dizzy Gillespie, Jimi Hendrix, Billie Holiday, B.B. King, Charlie Mingus, Gerry Mulligan, Czesław Niemen, Charlie Parker, Thelonius Monk, Tomasz Stańko, Sarah Vaughan, Stevie Wonder, Lester Young. Serię portretów ludzi jazzu realizował także Max Skorwider, rysownik i ilustrator, przedstawiciel nowej generacji grafików, znakomicie oddający emocje i predyspozycje artystyczne przedstawianych jazzmanów.
Niebanalne, atrakcyjne plakaty polskich artystek i artystów, zawsze bliskie najnowszym trendom projektowania graficznego, nieprzerwanie i konsekwentnie budzą ciekawość widzów, propagatorów oraz twórców i wykonawców muzyki jazzowej. Znakomicie ilustrują wszelakie nurty jazzu, ich nastrój, rytm i emocje. Urzekają urozmaiconą formą wizualną. Realistyczne, odrealnione, abstrakcyjne, poetyckie, ekspresyjne, surrealistyczne, metaforyczne, aluzyjne… Dowcipne, żartobliwe… Barwne, czarno-białe, stonowane, krzykliwe, hałaśliwe… Budzą wielorakie reakcje i komentarze, zabawiają, rozweselają, wywołują wieloznaczne skojarzenia.
Jerzy Brukwicki
